Türkiye'de ve dünyada oldukça yaygın görülen hastalıklardan biri, diyabettir. Ülkemizde ortalama 6,6 milyonun üzerinde diyabet hastası bulunuyor ve 2045 yılında bu sayının 10,4 milyon olacağı öngörülüyor. Rakamlar ürkütücü olsa da alacağınız bazı önlemler özellikle yaygın görülen Tip 2 diyabete yakalanma ihtimalinizi azaltabilir, teşhis konulan şeker hastalığınınsa seyrini hafifletebilir. Gelin; diyabet neden olur, çeşitleri ve tedavi için önerilen yöntemler nelerdir inceleyelim.
Diyabet(Şeker Hastalığı) Nedir, Neden Olur?
Yunancada şekerli idrar anlamına gelen diabetes mellitus, kanda basit şeker olarak da adlandırılan glikoz oranının yükselmesiyle oluşan bir hastalıktır. Sağlıklı bireylerde açlık kan glikoz düzeyi 70-100 mg/dL'dir. Bunun üzerinde seyreden durumlarda şeker hastalığı teşhisi konulabilir.
Glikoz, vücuttaki enerji ihtiyacının karşılanması için kanla birlikte tüm doku ve organlara taşınır. Tüm vücudu dolaşırken pankreastan salgılanan insülin hormonuyla hücre içine getirilir ve böylece enerjiye dönüştürülür. Özellikle beynin ana enerji kaynağıdır.
Glikozun yolculuğu, şeker hastalığını anlamlandırmakta önemlidir. Önce besinler bağırsaklarda parçalanır ve yapı taşlarına ayrılır. Karbonhidratlar da glikoza parçalanır. Fazlası karaciğerde glikojen olarak depolanır. İhtiyaç duyulduğunda(uzun süren açlık dönemleri gibi) glikoza dönüştürülür ve enerji kaynağı olarak kullanılmak üzere kana geçer. Sağlıklı bireylerde belirttiğimiz gibi insülin hormonuyla birlikte hücrelere taşınır. Ancak hareketsiz yaşam tarzı, yemeğe kolay ulaşma, paketli gıdaların artması ve karbonhidrat bakımından zengin beslenme gibi bazı alışkanlıklar; sistemin doğru çalışamamasına yol açar. Böyle durumlarda kanda glikoz miktarı artar. Bu da kan şekerinin yükselmesine(hiperglisemi) neden olur. "Şeker hastalığı neden olur?" sorusunu kısaca bu şekilde cevaplayabiliriz.
Diyabet Çeşitleri Nelerdir?
Hem ülkemizde hem dünyada sık karşılaşılan diyabetin çeşitlerini şöyle inceleyebiliriz:
Tip 1 Diyabet Nedir?
Normalde virüs ve bakterilerle savaşan bağışıklık sistemi, bazı durumlarda pankreastan insülin salgılayan beta hücrelerine saldırır. Beta hücreleri tahrip olduğunda insülin üretimi azalır veya tamamen yok olabilir. İnsülin yetersizliğinde kandaki glikoz hücrelere giremez ve kanda birikmeye devam eder. Bu da Tip 1 şeker hastalığına neden olur. Şeker hastalığı nedenleri arasında genetik yatkınlık gibi etmenler olsa da Tip 1 diyabetin kesin nedeni belli değildir. Bu türe genelde çocukluk ve ergenlik döneminde rastlanır.
Açlık veya tokluk fark etmeksizin kanda şeker oranı 200 mg/dl'nin üzerindeyse Tip 1 diyabet teşhisi konabilir. Ancak teşhis konmadan önce laboratuvar testleri tekrarlanmalı ve kanda şeker artırıcı ilaçların kullanılmadığı teyit edilmelidir.
Tip 2 Diyabet Nedir?
Bu diyabet türünde pankreas yeterli miktarda insülin salgılasa da vücut dokuları bu hormona karşı duyarsızlaşmıştır. İnsüline karşı oluşan bu direnç, zamanla üretimine de etki etmeye başlar ve pankreasın insülin üretimi azalır.
Enfeksiyon, ameliyat, stres, aşırı kilo gibi nedenler; Tip 2 diyabete yol açabilir. Genelde 40 yaşın üzerinde ortaya çıkan bu hastalık, aile fertlerinde şeker hastalığı olanlarda daha sık görülebilir.
Latent Otoimmün Diyabet(LADA) Nedir?
Yetişkinlerde görülen gizli otoimmün diyabettir. Genelde 30 yaşından sonra başlar. Başlarda Tip 2 diyabet olarak teşhis edilebilir. Pankreas hâlâ insülin üretimine devam ettiği için hastalığın Tip 2 olduğu düşünülebilir. Kısa sürede insüline olan ihtiyaç artar ve bağışıklık sistemi beta hücrelerine saldırarak insülin üretimini azaltır.
LADA, bazı uzmanlar tarafından yavaş ilerleyen Tip 1 olarak tanımlanırken bazıları onu tamamen farklı bir diyabet türü olarak değerlendirir. Gizli diyabet olarak da adlandırılan LADA, aile geçmişinde otoimmün hastalık bulunanlarda daha yaygın görülür.
LADA'nın kesin bir tedavi yöntemi bulunmaz. En iyi tedavi, beta hücrelerini korumak ve metabolik kontrolü sağlamaktır.
Gençlerde Görülen Erişkin Tipi Diyabet(MODY) Nedir?
Bebeklerde, çocuklarda ve 25 yaş altı gençlerde görülen diyabet türlerinden biridir. Hastanın insülin direnci yoksa ve sülfonilüre grubu ilaçlara karşı duyarlılığı yüksekse MODY akla gelebilir. Erken yaşta görüldüğünden Tip 1 diyabetle karıştırılabilir ve tanısı otoantikorlar bakılarak yapılır.
Ailesinde en az iki kuşakta diyabet olan çocuklarda MODY görülebilir. "Genç yaşta şeker hastalığı neden olur?" sorusunun yanıtı tam olarak belirlenmemiş olsa da bu durum oldukça yaygındır.
Gestasyonel Diyabet Nedir?
Gestasyonel diyabet, hamilelikte görülen endokrinolojik hastalıklardan biridir. Bebeğin beslendiği plasentadan salgılanan hormonlar, insülin direncini tetikleyebilir. Pankreas insülin rezervleri sınırda olan gebelerde bu durum kanda şekerin yükselmesiyle sonuçlanabilir. İlk kez hamilelikte ortaya çıkan glikoz intoleransı, doğumdan sonra düzelir. Hamileliğin 20. haftasından sonra ortaya çıkabilen bu hastalık, gebelerin %3 ila %8'inde görülür.
Gestasyonel diyabet tanı kriterleri arasında şunlar sayılabilir:
- Vücut kitle indeksi 30kg/m2'den büyük olan,
- Aile geçmişinde diyabet tanısı bulunan,
- Bir önceki gebeliğinde 4 kilonun üzerinde bebek doğuran,
- Çoğul gebelik yaşayan,
- Gebelik öncesi polikistik over sendromu tanısı konan,
- Önceki hamileliğinde gebelik diyabeti ortaya çıkan,
- Kontrolleri sırasında idrarında glikoza rastlanan kadınlar.
Sağlıklı bir kiloda hamile kalınması, iyi beslenme ve bedeni çok yormayacak şekilde yapılan düzenli egzersiz; gebelikte diyabet riskini azaltabilir.
Prediyabet(Gizli Şeker Hastalığı) Nedir?
Prediyabet, bozulmuş glikoz toleransı veya bozulmuş açlık glikozu olarak da ifade edilir. Kan şekeri düzeyi yüksek olsa da bu seviyenin şeker hastalığı tanısının konması için yeterli olmadığı dönemi anlatır.
Bu dönemde kandaki glikoz oranı ve insülin direnci artış gösterir. Artış zamanla şiddetlenerek şeker hastalığına dönüşebilir. Önlem alınmadığı taktirde prediyabete sahip bireylerin normal kan şekeri düzeyine sahip kişilere oranla hastalığa yakalanma ihtimali fazladır. Bu nedenle teşhis konduktan sonra hekim tarafından belirlenen beslenme düzenine uymak önemlidir.
Diyabet(Şeker Hastalığı) Belirtileri Nelerdir?
Diyabet hastalığı belirtileri dendiğinde en yaygın görülen semptomlar, diyabet belirtisi ağız kuruluğu ve buna bağlı gelişen susuzluktur. Kadınlarda ve erkeklerde genel olarak benzer semptomlar görülse de erkeklerde şeker hastalığı belirtileri kilo artışıyla daha kolay fark edilebilir.
Diyabet belirtilerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
Tip 1 Diyabet Belirtileri
Kadınlarda şeker hastalığı belirtilerinden en yaygın görüleni, kilo kaybıdır. Tip 1 diyabeti olan kişilerin karşılaşabileceği diğer semptomlar şunlardır:
- Ağız kuruluğu ve su içme ihtiyacı,
- Daha sık idrara çıkma,
- Sık sık acıkma,
- Yorgunluk ve hâlsizlikte artış,
- Nefes almakta zorluk çekme,
- Görmede sorunlar yaşama,
- Oluşan yaraların geç iyileşmesi,
- Vajinal mantar enfeksiyonlarında artış,
- Sinirli ruh hâli.
Tip 1 şeker hastalığı dikkate alınmaz ve tedavi edilmezse daha şiddetli belirtiler görülebilir. Bunlardan bazıları:
- Nefeste meyvemsi bir kokunun oluşması,
- Karın ağrısı, mide bulantısı ve kusma,
- Uyuşukluk ve nadir de olsa bilinç kaybı.
Tip 2 Diyabet Belirtileri
Tip 1 diyabetle sık idrara çıkma, ağız kuruluğu ve su içme isteğinde artış, açlık hissi, yaraların geç iyileşmesi gibi ortak semptomlar gösteren Tip 2 diyabetin diğer belirtileri şunlardır:
- Kaşıntı ve kuru bir cilt,
- Sık sık idrar yolu iltihaplanması gibi enfeksiyonların gelişmesi,
- Ellerde ve ayaklarda karıncalanma.
Gestasyonel Belirtileri Nedir?
Şeker hastalığı diğer belirtilerine ek olarak bebeğin anne karnında fazla kilo almasına ve suyunun artmasına neden olabilir.
Bebeklerde ve Çocuklarda Diyabet Belirtileri
Bebeklerde görülen şeker hastalıklarının neredeyse tamamı Tip 1 diyabet olarak kendini gösterir. Anneler daha sık bez değiştirmeye başladıklarını hissedebilir. Bebekler daha iştahlı oldukları hâlde kilo kaybedebilirler. Kız bebeklerde vajinal mantar enfeksiyonları görülebilir. Ayrıca bebeklerde inatçı pişikler meydana gelebilir.
Çocuklarda şeker hastalığı belirtilerinden biri, neredeyse suyla beslenmek istemeleridir. Buna bağlı olarak da sık sık idrara çıkarlar. Öyle ki geceleri bile tuvalete gitmek için defalarca uyanırlar. Okulda ders sırasında sık sık tuvalet için izin isterler. Bunun yanında gece uyanamayan çocuklarda altına kaçırma gibi durumlar yaşanabilir.
Ayrıca çabuk yorulma, okul performanslarında azalma gibi semptomlar da görülebilir. Bunların yanında hızlı nefes alma, ağızda aseton kokusu gibi belirtiler anne babalar tarafından dikkate alınmalıdır.
Tüm bu belirtiler "Şeker hastalığı nasıl anlaşılır?" sorusunu yanıtlar ve belirtiler fark edildiğinde zaman kaybetmeden hekime başvurmak gerekir.
Şeker Hastalığı Uyku Yapar mı?
Yemek yediğimizde kandaki şeker miktarı aniden yükselir. Şeker hastalığında yeterli insülin hormonu olmadığından glikozun kandaki artışı dengelenemez ve kişide bir ağırlık hissi oluşabilir. Bu da uykuyu tetikleyebilir.
Şeker Hastalığı Kaşıntı Yapar mı?
Kanda şekerin yüksek olması, cilt kuruluğuna yol açabilir. Bu nedenle şeker hastalığı ayaklarda, bacaklarda, dirseklerde ve avuç içlerinde kaşıntıya, döküntüye neden olabilir.
Şeker Hastalığı Baş Ağrısı Yapar mı?
Diyabeti olan tüm hastalarda görülmese de yeni teşhis almış olan bireylerde henüz kan şekeri dengelenmediği için baş ağrıları görülebilir. Çünkü kan şekerindeki değişimler baş ağrısını tetikleyebilir. Bu dalgalanma epinefrin ve norepinefrin adlı hormon seviyelerinin değişmesine neden olabilir. Bahsedilen hormonlar beyindeki kan damarlarını daraltarak ağrı oluşturabilir.
Diyabet Hangi Hastalıklara Yol Açar?
Diyabet, vücutta pek çok hastalığa neden olabilen önemli bir hastalıktır. Diyabet komplikasyonlarından en önemlilerini şöyle sıralayabiliriz:
Kalp Hastalıkları
Kalbi besleyen koroner damarlar diyabetten fazlasıyla etkilenir. Öyle ki diyabetlilerde görülen can kayıplarının %80'i kalp ve damar hastalıkları kaynaklıdır. Diyabet hastalarında kalpte enfarktüs oranı, hasta olmayanlara göre 2-4 kat fazla görülüyor. Bu nedenle diyabet hastaları aksatmadan yıllık kardiyoloji muayenelerini yaptırmalıdır.
Damar Hastalıkları
Kanda yükselen şeker oranı kötü kolesterolün de artışına neden olur. Bu durum damar sertliğinin başlıca nedenleri arasındadır. Damar sertliğine neden olan şeker hastalığı ayak yarasına(diyabetik ayak), hipertansiyona, felce ve cinsel sorunlara yol açabilir. Damar hastalıklarına bağlı ayağın veya ayak parmaklarının kesilmesinin başlıca sebebi, diyabettir.
Görme Kaybı
Göz damarlarında ve retinada meydana gelen bozukluklar sonucu ortaya çıkan görme kaybı, şeker hastalığı sonucu oluşabilir. Diyabete bağlı göz hastalıkları çok büyük oranda tedavi edilebilir. Bu nedenle hastalar düzenli olarak kontrollerini yaptırmalıdır.
Böbrek Yetmezliği
Diyabet, kılcal damar bozukluklarıyla başlayıp üre miktarını artırarak böbreklerde hasara neden olabilir.
Sinir Sistemi Rahatsızlıkları
Kan şekeri yüksek olduğunda sinir hücrelerinde bozulmalar meydana gelir. Bu durum diyabetik nöropati olarak adlandırılır. El ve ayaklarda yanma, duyu kaybı ve uyuşma gibi hayat kalitesini oldukça düşüren rahatsızlıklar meydana gelebilir.
Depresyon
Tip 1 ve Tip 2 diyabet görülen hastalarda yaygın olarak depresyona rastlanabilir. Bu durum hastalığın yönetimini ve tedavisini olumsuz yönde etkileyebilir.
Diyabet(Şeker Hastalığı) Tanısı Nasıl Konur?
Diyabet tanı kriterleri arasında en yaygın kullanılan iki test, açlık kan şekeri ölçümü ve şeker yükleme testidir. Açlık kan şekeri 70-100 mg/Dl arasında olmalıdır. Eğer bu değer 100-126 mg/Dl arasındaysa bu sefer tokluk kan şekerine de bakılır. Yemek yedikten ortalama 2 saat sonra tekrar kan şekeri ölçülür. Değerin 200 mg/Dl'nin üzerinde olması diyabet hastalığı tanısı için önemlidir. 140-199 mg/Dl aralığında olmasıysa prediyabet sinyalidir.
Çocuklarda diyabet tanısı içinse kandaki şeker değeri ölçülür. Değer 200'ün üzerindeyse hekim teşhis koyabilir. Herhangi bir anda yapılan bu ölçümlerde sonuç alınamıyorsa bu sefer şeker yükleme testi yapılabilir.
Diyabet(Şeker Hastalığı) Nasıl Geçer?
Diyabet kronik bir hastalıktır ve kesin tedavisi yoktur. Bu nedenle "Şeker hastalığına ne iyi gelir?" ve "Şeker hastalığı nasıl geçer?" sorularına net bir yanıtı bulunmaz.
Tedavi, hastalığın etkilerini azaltmak ve yaşam kalitesini artırmak üzere yapılır. Şeker hastalığı beslenme, ağızdan alınan ilaçlar ve enjeksiyon gibi yöntemlerin uygulanmasıyla kontrol altında tutulur. Kan şekeri düzeyinin kontrol altında tutulması için farklı türlerde farklı tedavi yöntemleri uygulanabilir.
Diyabet tedavisi, türüne göre şöyle sıralanabilir:
- Tip 1 diyabet tedavisinde insülin hormonu enjeksiyon yoluyla alınır. Ağızdan alınan bir ilaç tedavisi bulunmaz. Ayrıca tedavide sağlıklı beslenme, egzersiz ve kişinin hastalık hakkında bilgi sahibi olmasının rolü de büyüktür.
- Diyabetlilerin yaklaşık %90'ında Tip 2 görülür. Bu türün tedavisinde sıkı bir diyabet diyet listesi uygulanır. Aynı zamanda tedavide en önemli olan konu, bireysel bir tedavi çizelgesi oluşturulmasıdır. Egzersiz ve diyete rağmen kan şekerinde düzelme olmuyorsa hekim önerisiyle oral yolla alınan antidiyabetik ilaç kullanılır.
- Gebelerde meydana gelen şeker hastalığında gestasyonel diyabet beslenme önemlidir. Gebenin kilosuna ve gebelik haftasına uygun bir diyet listesi hazırlanır. Hekimin izin verdiği ölçüde yürüyüş ve egzersiz, plana dâhil edilir. Tüm bu önlemlere rağmen kan şekeri düşmüyorsa diyete ilave olarak insülin enjeksiyonu düşünülebilir.
- Çocuklarda Tip 1 diyabet görülürse tedavi için hekimin önerdiği sayıda günlük insülin enjeksiyonu yapılması gerekebilir. Ayrıca onları hastalıkla ilgili bilgilendirmek önemlidir. Örneğin hangi besinlerde hangi miktarda karbonhidrat olduğu ve şeker hastalığında ne yemeli, ne yememeli gibi bilgileri öğretmek önemlidir. Böylece insülin dozlarını ayarlamayı öğrenerek daha konforlu bir hayat sürebilirler.
Diyabet Tedavisinde Beslenmenin Rolü
Diyabette hastalar genellikle özel bir diyet uygular. Bu nedenle "Şeker hastaları ne yemeli, ne yememeli?" sorularının yanıtları oldukça önemlidir. Sağlıklı, yağ ve şeker açısından düşük değere sahip besinler diyete dâhil olmalıdır.
Meyve, sebze ve tam tahıllı gıdaları içeren bir diyet; "Diyabet hastaları ne yemeli?" sorusunun yanıtı olabilir. Diyabet listesine uyarak kan şekeri ve kan yağlarının oranını düşürebilirsiniz. Böylece kilo kontrolü sağlarken yüksek tansiyon gibi risk faktörlerine karşı da önlem alabilirsiniz.
Diyetler hastanın beslenme alışkanlarına, yaşına, yaşam standardına göre özelleştirilir. Hastanın yeterli miktarda ve zamanında yemek yemesi, besinlerdeki lif miktarının artırılması, basit şekeri hayatından çıkarması ve tüketeceği miktarın diyetisyen tarafından ayarlanması gerekir.
Şeker hastalarının genel olarak beslenmede şunlara dikkat etmeleri önerilir:
- Margarinden uzak durulmalı, zeytinyağı tercih edilmelidir.
- Meyveler posasıyla birlikte tüketilmelidir.
- Kızartma, kavurma ve hazır gıdadan uzak durulmalıdır.
- Patates, pirinç gibi glisemik indeksi yüksek besinler kontrollü şekilde öğünlere eklenmelidir.
- Çok tuzlu besinlerden uzak durulmalı, bol bol su tüketilmelidir.
Sıkça Sorulan Sorular
Şeker hastalığı genetik midir?
Özellikle Tip 1 diyabeti bulunan bir hastanın kardeşinde de bu hastalığın olma ihtimali, yabancı bireylere göre 15 kat fazladır. Bu nedenle genetik yatkınlık hastalığın seyrinde önemli bir rol oynar.
Stres şeker hastalığına neden olur mu?
Yapılan araştırmalarda strese bağlı şeker hastalığı tanısı konmamıştır. Ancak stres, şeker hastalığının neden olduğu semptomları tetikleyebilir.
Obezite ve diyabet arasında nasıl bir ilişki vardır?
Özellikle Tip 2 diyabetin tetikleyicilerinden biri, obezitedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün(WHO) verilerine göre dünyada görülen Tip 2 diyabetin %80'i obeziteden veya aşırı kilodan kaynaklı meydana geliyor.
Vücutta fazla yağ biriktiğinde insülin hormonu salgılanması azalabilir. Bozulan hormon dengesi, insülin direncini artırabilir ve şeker hastalığını tetikleyebilir. Yüksek insülin direnci kilo vermeyi zorlaştıracağından bu da obeziteyi tetikler. Birbirinin sebebi ve sonucu olabilen bu iki hastalığın tedavisi de birlikte ilerlemelidir.
Yüksek posa ve düşük yağlı bir diyet programıyla sağlıklı şekilde kilo vermek, bel çevresinin incelmesi ve hormonların dengelenmesi; Tip 2 diyabetin önlenmesinde oldukça etkilidir.
Şeker hastalığından korunmak için nelere dikkat edilmelidir?
Tip 1 şeker hastalığının önlenmesi ve tedavisi için etkin bir yöntem olmasa da Tip 2 için bunlara dikkat etmek önemlidir:
- Diyabet riskiniz varsa mutlaka düzenli olarak test yaptırın.
- Sağlıklı beslenin ve paketli yiyeceklerden uzak durun.
- Karbonhidrat tüketiminin günlük diyetin %10'unu aşmamasına özen gösterin.
- Obezite ve aşırı kilo diyabetin nedenleri olduğundan beslenmenize dikkat edin.
- Hareketli bir yaşam tarzı benimseyin.
- Sigara ve alkolden uzak durun.
Şeker hastalığında ilaçsız tedavi mümkün mü?
Erken tanı döneminde Tip 2 diyabette kilo kontrolü sağlandığı ve diyete uyulduğu takdirde ilaç tedavisi görmeden hastalığı kontrol altında tutmak mümkündür. Ancak bu kesin bir tedavi değildir ve iyileşme sağlamayabilir. Mutlaka uzman doktor görüşü almak gerekir.
Onaylanmış İçerik