Mobbing Nedir? Mobbing ile Baş Etme Yöntemleri Nelerdir?

Eski zamanlardan beri var olan mobbing, son yıllarda bireylerin bu konuda bilinçlenmesiyle görünür bir hâle gelmiştir. Mobbinge maruz kalan bireyler bu durumu bireysel ya da kurumsal çabalarla, bu çabaların yetersiz kalması durumunda yargı yoluyla çözmeye çalışır. Mobbing içeren davranışların farkına varmak her zaman çok kolay olmayabilir çünkü mobbing genellikle basit ve izole olaylar olarak başlar. Zamanla sürekli ve sistematik hâle gelerek bireyin sosyal hayatı ve iş hayatı üzerinde birçok etkiye yol açabilir. Gelin, mobbingi tanımak ve tanımlamak için "Mobbing ne demektir?" sorusunun cevabına birlikte bakalım.

Mobbing Nedir? Türleri Nelerdir?

Mobbing, bir birey ya da grup tarafından başka bir birey ya da gruba belirli bir süre sistematik bir biçimde zorbalık ve baskı yapılması anlamına gelir. Bu gruplar aile, arkadaşlar, akranlar, okul, iş yeri, mahalle veya bir topluluk olabilir. Mobbing kötü muamele, aşağılama, tehdit, müdahale etme, görmezden gelme, suçlama, itibarsızlaştırma ve şiddet gibi birçok farklı davranış biçimini içerebilir.

Mobbing kavramı genel olarak iş hayatındaki yıldırma amaçlı zorbalığı ifade etmek için kullanılır. Uluslararası Çalışma Örgütü mobbingi, “Bir veya bir grup işçiyi sabote etmek için yapılan zalimce, kötü niyetli, intikamcı, aşağılayıcı ve eleştirici tavırlarla kendini gösteren davranış biçimi” şeklinde tanımlar. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafındansa iş yerindeki psikolojik taciz olarak tanımlanır.

Mobbing iş hayatında yaygın görülen bir durumdur. Genellikle birkaç farklı davranış biçiminin bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Bu sebeple iş hayatında mobbingi tespit etmek kolay olmayabilir. Mobbing belirtilerini tanımak sorunu etkili bir şekilde ele almak ve iyi bir çalışma ortamı oluşturmak için önemlidir. Mobbingi tanımlamaya yardımcı olabilecek temel unsurlar şöyle sıralanabilir:

• Sistematik olarak yapılır.
• Belirli bir süre sıklıkla tekrarlanan eylemler içerir.
• Bilinçli şekilde yapılır.
• Yıldırma ve işten uzaklaştırma gibi amaçlarla yapılır.
• Gizli veya açık şekilde yapılabilir.
• Mobbinge maruz kalan tarafın psikolojisi ve iş performansı etkilenebilir.

Mobbingi uygulayan tarafla mobbinge maruz kalan tarafın iş yerindeki pozisyonuna göre iki çeşit mobbing tanımından bahsedilebilir. Bunlar dikey mobbing ve yatay mobbing olarak ayrılır.

Dikey Mobbing Nedir?

İş yerinde hiyerarşik olarak farklı seviyelerde yer alan iki taraf arasında gerçekleşir. Dikey mobbing tarafların arasındaki hiyerarşinin yönüne bağlı olarak kendi içinde ikiye ayrılır.

• Yukarıdan aşağıya doğru dikey mobbing: Hiyerarşik seviyede daha düşük konumda bir çalışan, daha yüksek pozisyondaki bir kişi ya da kişiler tarafından mobbinge maruz kalabilir. Çalışanları kontrol altında tutmak ve bastırmak amacıyla yapılabilir. Sık rastlanan bir mobbing çeşididir.
• Aşağıdan yukarıya doğru dikey mobbing: Hiyerarşik seviyesi yüksek bir çalışanın daha düşük hiyerarşik pozisyondaki bir çalışan ya da çalışanlar tarafından hedef alınması durumudur. Etik olmayan bir şekilde belirli hedeflere ulaşmak amacıyla yapılabilir.

Yatay Mobbing Nedir?

Mobbingin taraflarının hiyerarşik olarak benzer pozisyonlarda, benzer görevlere ve olanaklara sahip olmaları durumudur. Genellikle iş arkadaşları arasında görülür.

Mobbing Nedenleri Nelerdir?

Mobbingin ortaya çıkmasına kişisel, kurumsal veya sosyal etkenler neden olabilir. Bireylerin ve grupların mobbing içeren davranışlar sergilemesinin altında yatan nedenlerden bazıları şöyle sıralanabilir:

• İş hayatındaki aşırı rekabet ve hırs,
• Çalışanın kendisini yetersiz hissetmesi sonucu diğer çalışanlara karşı oluşan mesleki kıskançlık,
• Başkalarının başarılı olması durumunu bir kariyer tehdidi olarak algılamak,
• Diğer çalışanların sosyal bağlantılarına karşı hissedilen kıskançlık,
• Güvensizlik ve öz saygı eksikliği,
• Statükoyu koruma isteği,
• Aşırı veya orantısız dağıtılmış iş yükü, 
• Empati eksikliği gibi düşük duygusal zekâ becerileri,
• Kişisel ön yargılar,
• Kişisel anlaşmazlıklar.

Mobbing Uygulamaları Neler İçerir?

Mobbing davranışları bazen açık ve görünür olabilirken bazı durumlarda daha gizli ve anlaşılması zor olabilir. Olumsuz davranış veya tutumlar her zaman mobbingin varlığına işaret etmeyebilir. Mobbing belirli davranış biçimlerinin sürekli, sistematik ve kasıtlı olarak sürdürülmesi anlamına gelir. Bu sebeple iş hayatındaki her sorun, anlaşmazlık, tartışma ve çatışma mobbing olarak tanımlanmaz.

Bireyler uzun süre devam eden belirli davranış kalıplarının mobbinge işaret ettiğini anladığında kurumsal ve hukuksal düzeyde haklarını arama yoluna başvurabilirler. Sık rastlanan ve mobbing kapsamında değerlendirilen bazı davranış biçimleri şöyle sıralanabilir: 

Sözlü Şiddet

Sözlü şiddet birçok farklı şekilde uygulanabilir. Bazı sözlü şiddet örnekleri şöyle olabilir:

• Kötü ve kaba sözlerle rencide etme,
• Hakaret etme,
• Küçük düşürücü şakalar yapma ve alaycı tutum sergileme,
• Pasif agresif tutumlar sergileme,
• Sık sık söz kesme,
• Sürekli suçlama ve saldırganca eleştirme,
• Manipüle etme,
• Yüksek sesle azarlama,
• Hoş olmayan imalarda bulunma,
• Lakap takma,
• Tehdit etme.

Dışlama

Bireyi hem profesyonel hem sosyal ortamlardan uzaklaştırarak psikolojik olarak yalnızlaştırma yoluyla mobbing uygulanabilir. Dışlama amacıyla uygulanan mobbing davranışları şöyle örneklendirilebilir:

• Yok sayma,
• Görmezden gelme,
• Destek taleplerini veya sorularını cevapsız bırakma,
• Gruptan izole etme,
• Önemli toplantılara veya görüşmelere çağırmama,
• Mola ve yemek saatlerinde yalnız bırakma,
• Ortak çalışma alanı gibi fiziksel ortamlardan uzaklaştırma.

Dedikodu

İş hayatında görülen en yaygın mobbing türlerinden biri dedikodudur. Dedikodu genellikle bir kişinin ya da grubun imajını zedelemek ve diğer insanların algılarını değiştirmek amacıyla yapılır. Gerçek veya gerçek dışı bilgilerin yayılmasını içerebilir. Dedikodu temelli mobbing davranışlarından bazıları şöyle örneklendirilebilir:

• Mesleki yeterlilikle ilgisi olmayan kişisel bilgileri yaymak,
• Bireyi utandırabilecek veya rahatsız edebilecek durumları ortaya çıkarma ve yaymak,
• Bireyin itibarına zarar verebilecek söylentiler yaratmak,
• Kişisel hayata veya iş hayatına dair gerçek dışı bilgileri paylaşmak.

Mesleki Duruma Saldırı

İş hayatında sıkça karşılaşılan mobbing türlerinden biri, bireyin mesleki yeterliliğini sorgulamasına ve etkili performans gösterememesine sebep olmaktır. Bu durum bireyin işi bırakmasına kadar devam eden sonuçlar verebilir. Mesleki yeterliliğe zarar verme amacıyla uygulanan bazı mobbing yöntemleri şu şekilde olabilir:

• İş performansı engellemeye çalışma ve sabote etme,
• Statüyü veya yapılan işi küçümseme,
• Bireyi hâkim olduğu işler dışındaki işlere yönlendirme,
• Verilen süre içinde bitirilmesi mümkün olmayan görevler verme,
• Nitelikli işler yerine anlamsız işler verme,
• Verilen işleri sürekli değiştirme,
• Motivasyon kaybettirmeye çalışma,
• Kasıtlı olarak yetkilerini azaltma,
• İstifaya zorlama.

Fiziksel Şiddet

Fiziksel şiddet açık ve kanıtlanabilir mobbing çeşitlerinden biridir. Bireyler cezai yaptırımlardan çekindikleri için iş yerinde fiziksel şiddet uygulamaktan kaçınabilirler. Bu sebeple diğer davranış biçimlerine kıyasla fiziksel saldırganlık iş yerlerinde daha az görülen bir mobbing çeşididir. Bireye fiziksel temasta bulunma ve mala zarar verme şeklinde ortaya çıkabilir. Farklı hukuki nitelikler ve sonuçlar içerdiğinden fiziksel şiddet diğer mobbing türlerinden ayrı değerlendirilir.

Mobbingin Birey Üzerindeki Etkileri Nelerdir?

Mobbing davranışlarının arkasındaki sebepler çok çeşitli olabilir. Bu sebeple mobbinge maruz kalan bireylerin genellikle kimler olduğu konusunda bir tespit yapmak zor olabilir. Bazı çalışmalar mobbinge uğrayanların genellikle çalışkan, başarılı, nazik ve uyumlu çalışanlar olduğunu gösterir. Çatışmaya girmemek amacıyla ilk mobbing girişimlerine karşı duyarsız kalmak daha sonraki mobbing davranışlarına zemin hazırlayabilir.

Mobbinge maruz kalmanın bireyler üzerinde psikolojik, zihinsel ve fiziksel etkileri olabilir. Bu etkilerin birikimli şekilde devam etmesi bireyin hem günlük yaşantısına hem iş hayatına yansıyabilir. Mobbing davranış bozukluklarına, sosyal sorunlara ve ekonomik zarara yol açabilir. Mobbingin yol açabileceği bazı durumlar şöyle sıralanabilir:

• Artan stres,
• Uyku bozuklukları,
• Yorgunluk ve kas ağrıları,
• Huzursuzluk,
• Ağlama nöbetleri,
• Gerginlik,
• Kaygı,
• Öfke sorunları,
• Alınganlık,
• İş yerinden uzaklaşma,
• Konsantrasyon bozukluğu,
• Motivasyon kaybı,
• Verimli çalışamama,
• Çalışırken hata yapma,
• İşi bırakma,
• Mide ve bağırsak sorunları,
• Aşırı kilo alma ya da kilo verme,
• Yüksek tansiyon,
• Kalp hastalıkları,
• Depresyon.

Mobbing Karşısında Yapılacaklar

Mobbing yıkıcı sonuçlara sebep olabildiğinden ciddiye alınması gerekir. Bireysel, işletme içi ve kurumsal bazı önlemler alarak mobbingin yol açabileceği zararları azaltmak mümkün olabilir.

Peki, mobbinge maruz kalan bir birey neler yapabilir?

• Mobbing kapsamında değerlendirilen davranışlar hakkında bilgi sahibi olmak durumun erken farkında varılmasına yardımcı olabilir.
• Davranışların sürekli ve kasıtlı olduğundan emin olmak ve sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek için bir süre sakince durumu gözlemlemek gerekebilir.
• Rahatsız olunan durumlar ve davranış biçimleri mobbing uygulayan kişiye doğrudan söylenebilir. Doğrudan iletişim bazı durumlarda etkili olabilirken bazılarında yetersiz kalabilir.
• İnsan kaynakları biriminden konuyla ilgili destek talep edilebilir. Mobbingi gerçekleştiren taraf üst yönetim değilse konu üst yönetime iletilebilir ve destek istenebilir.
• Mobbing durumunu kanıtlayacak mesaj ve e-posta gibi bilgi ve belgeler varsa saklanabilir. Huzursuz eden ve güvende hissettirmeyen her türlü olay ve konuşma not edilebilir. 
• Mobbing davranışlarına şahit olan güvenilir çalışma arkadaşlarıyla konu hakkında görüşülebilir. Benzer durumlara başka çalışanların da maruz kalıp kalmadığı bu şekilde anlaşılabilir.
• Yaşanan durum aile ve arkadaş çevresiyle paylaşılarak destek alınabilir. 
• Mobbingin sebebiyle psikolojik desteğe ihtiyaç duyuluyorsa bir ruh sağlığı uzmanına başvurulabilir.
• Sorun iş yerinde bireysel ve kurumsal önlemlerle çözülemiyorsa yargıya taşınabilir.

İş yerinde mobbingi önlemek için iş yeri yönetimlerinin izleyebileceği bazı yollar şöyle sıralanabilir:

• Sağlıklı, destekleyici ve kapsayıcı bir çalışma ortamı yaratmaya ve sürdürmeye çalışılabilir.
• Rekabet yerine iş birliğine dayalı çalışma şekli teşvik edilebilir.
• Düzenli toplantılar ve görüşmeler yapılarak çalışanlarla iletişimin devamlılığı sağlanabilir.
• Tartışma ve çatışma durumlarında tarafsızca ve profesyonel bir yaklaşımla ara buluculuk yapılabilir.
• Çalışanların iş yerinde mobbingden nasıl kaçınabilecekleri ve mobbing durumunda nasıl bir yol izleyebilecekleri konularında farkındalık yaratıcı eğitimler verilebilir. 
• Mobbing durumunda nasıl bir yol izleneceği konusunda net bir politika ve açık bir yönetmelik oluşturulabilir.
• Anonim raporlama kanalları oluşturularak çalışanların fikirlerini ve yaşadıkları sorunları endişe duymadan paylaşmaları sağlanabilir.
• Mobbing durumunun tespiti hâlinde kararlı ve hızlı bir şekilde hareket ederek kapsamlı bir araştırma yapılabilir. Mobbinge maruz kalan çalışana destek olmak ve mobbing uygulayan kişiyi bu durumdan sorumlu tutmak bu tür davranışların görmezden gelinmeyeceğini gösterebilir.
• İş yerinde alınan önlemler ve uygulanan yöntemler yetersiz kalıyorsa hukuki desteğe başvurulabilir.

Terapi Desteği

Mobbing ruh sağlığı üzerinde zorlayıcı etkilere sebep olabilir. Bireyin yaşadığı durumu kişiselleştirerek kendine olan güvenini kaybetmesi ve çalışma motivasyonunun düşmesi gibi sonuçlara yol açabilir. Maruz kaldığı mobbing sonucunda bireyin genel refahı ve ruh sağlığı zarar gördüyse destek almak için bir ruh sağlığı uzmanına başvurmak faydalı olabilir. Mobbing durumu hukuki bir sürece taşınacaksa psikiyatriden mobbing raporu alınarak yaşanan durum belgelenebilir. Mobbinge maruz kalan birey bu raporu sunarak varsa tedavi masraflarını ve manevi zarar için tazminat talep edebilir.

Hukuki Süreç

İş yerindeki çeşitli önlemlere rağmen mobbing engellenemiyorsa hukuki başvuruda bulunulabilir. Mobbing kapsamında ele alınan durumların her biri olayın özelliklerine göre değerlendirilir. Hukuka aykırı olarak kişilik haklarına saldırılan kişi koruma talebinde bulunabilir. Saldırı tehlikesinin önlenmesini, sürmekte olan saldırıya son verilmesini, sona ermiş olsa bile etkileri devam eden saldırının hukuka aykırılığının tespitini isteyebilir.

İşveren mobbingi uygulayan taraf değilse bile hukuken bir mobbing davasında işverenin sorumlulukları ve ispat yükümlülülüğü devam eder. Mobbinge maruz kalan bireyin yaşadıklarını ispat edecek belgeler sunması da süreç için avantajlı olabilir. Birey uğradığı zararların giderilmesi için maddi ve manevi tazminat talebinde bulunabilir.

Ankara 8. İş Mahkemesi'nin 2006 tarihli kararı, Türk Mahkemeleri'nin mobbing konusundaki ilk kararıdır. Bu davada, çalışan iş yerinde yönetim değişikliğinden sonra yöneticisi tarafından psikolojik tacize uğradığını, sinirli davranışlara, sözlü ve yazılı baskıya, haksız yere azarlanmaya maruz kaldığını belirtmiştir. Mahkeme sonucunda çalışanın psikolojik tacize/mobbinge maruz kaldığına karar verilmiş ve işverenin tazminat ödemesine karar verilmiştir. Bu karar, mobbing konusunda Türk Hukuku'nda emsâl teşkil etmiştir.

Yaşanmış mobbing örneklerinin hukuki sürece taşınmasının ardından Yargıtay tarafından alınan kararlar mobbing davaları için örnek niteliğindedir. Yargıtay çeşitli kararlarında, mobbingin varlığı için uygulanan haksızlığın kişilik haklarının ağır şekilde ihlâl etmesine gerek olmadığını, kişilik haklarına yönelik bir haksızlığın varlığının yeterli olduğuna hükmeder.

Sıkça Sorulan Sorular

Mobbing yaşayan bir bireye nasıl destek olunur?

Mobbinge maruz kalan birey bu durumun mobbinge dâhil olduğunu bilmiyorsa bu konuda bilinçlenmesi sağlanabilir. İş yerindeki çalışma arkadaşlarıyla, insan kaynakları birimiyle ya da üst yönetimle yaşadığı durumu paylaşması konusunda teşvik edilebilir. Yalnız hissetmemesi ve güven duygusunun pekiştirilmesi için sosyal destek sağlanabilir. İhtiyaç duyuluyorsa psikolojik destek alması önerilebilir. Sorunu çözmek için bireysel ve kurumsal önlemler yetersiz kalıyorsa mobbinge maruz kalan kişi hukuki hakları konusunda bilgilendirilebilir.

Mobbing ile taciz arasındaki fark nedir?

Mobbing bir taciz türü olarak tanımlanabilir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Yargıtay Hukuk Genel Kurulu mobbingi psikolojik taciz olarak tanımlar. 

Mobbing mağduru olduğumu düşünüyorsam iş değiştirmem gerekir mi?

İş değiştirme kararı olayın niteliği, bireyin kişisel hayatı, olayın birey üzerindeki sosyal, psikoloji ve ekonomik etkileri gibi birçok değişkene bağlı olarak verilir. Bu sebeple mobbing sonrası iş değiştirmenin gerekliliği konusunda bir genelleme yapmak mümkün olmayabilir. Mobbinge maruz kalan bireyler iş yeri yönetiminin müdahalesi ve aldığı kişisel önlemler yetersiz kaldığında durumun olumsuz etkilerinden uzaklaşmak için iş değiştirmeyi tercih edebilirler.

Ters mobbing nedir?

Ters mobbing, bir veya birden fazla çalışanın hiyerarşik olarak kendilerinden daha yüksek pozisyondaki birine karşı psikolojik bir savaş açması anlamına gelir. Bu kavramı mobbing kavramından ayıran temel fark, ters mobbingin hedefteki kişinin hiyerarşik olarak pozisyonunu veya işini kaybetmesine sebep olmak için yapılmasıdır. Ters mobbing aşağıdan yukarıya doğru dikey mobbing olarak da düşünülebilir.

Evde mobbing nedir?

Evde mobbing, yıldırma, yok sayma, küçük düşürme, rencide etme, manipüle etme, saldırganca eleştirme gibi davranış biçimlerinin ev ortamında uygulanması anlamına gelir. Aynı evi paylaşan bireylerin mobbing kapsamındaki davranışları sistematik ve sürekli biçimde sürdürmesi şeklinde görülür. Sık görülen örneklerinden biri eşler arası mobbingdir.

Okulda mobbing nedir?

Okulda mobbing, okul ortamında bir bireye ya da gruba mobbing kapsamında değerlendirilen davranışların sürekli ve sistematik olarak uygulanması anlamına gelir. Öğrencilere akranları ya da farklı yaş grupları tarafından mobbing uygulanabilir. Arkadaşlarının arasında küçük düşürme, görmezden gelme, hakaret etme, alay etme, lakap takma, arkadaş ortamından dışlama gibi davranışlar okulda mobbing örnekleridir.