Mental Retardasyon Nedir? Belirtileri Nelerdir?

Zekâ geriliği veya zihinsel engellilik olarak da bilinen mental retardasyon, bireyin doğumdaki veya doğum sonrasındaki çeşitli nedenlerden dolayı zihinsel olarak normal seviyenin altında işlev göstermesidir. Zekâ geriliği olan bireylerin destek tedavileriyle ve bakımla topluma uyum sağlayabilmeleri son derece önemlidir. Gelin, "Mental retardasyon ne demek?", "Mental retardasyonun belirtileri nelerdir?" gibi konuyla ilgili merak edilen soruların cevaplarına birlikte bakalım.

Mental Retardasyon Nedir? Dereceleri Nelerdir?

Mental retardasyon veya zihinsel engellilik bireyin kavramsal, sosyal, dil ve öz bakım gibi pratik becerileri de dâhil olmak üzere bilişsel işlevlerinde sınırlamalar olmasıdır. Bu sınırlamalar bireyin gelişiminin toplumun genelinden daha farklı olmasına veya daha yavaş öğrenmesine yol açabilir.

Zekâ geriliği her zaman IQ testiyle ölçülemeyebilir. Bazı bireylerin IQ'su ortalama veya ortalamanın üzerinde olmasına rağmen günlük yaşamda gerekli bazı yeteneklerde iyi olmayabilirler. Bazılarınınsa IQ'ları ortalamanın altında olabilir ve güçlü becerileri vardır. Bu bireyler mental retardasyon kriterlerini karşılamayabilir veya bir IQ testinin gösterdiğinden daha hafif bir zihinsel engellilik kriterine sahip olabilirler.

Bireylerin IQ değerine göre zihinsel engellilik seviyeleri şunlardır:

• Hafif Zihinsel Engellilik: Bu bireyler 50 ila 69 IQ aralığına sahip olurlar. Zihinsel engellilerin yaklaşık %85'i hafif gerilik kategorisindedir. Hafif mental retardasyonlu bireyler genellikle 9-12 yaş aralığında bir mental yaştadırlar. Nispeten kendi kendine yetebilir hâle gelebilirler ve bazı durumlarda sosyal destekle bağımsız yaşayabilirler.
• Orta Düzeyde Zihinsel Engellilik: Orta düzeyde mental retardasyonlu bireyler 35 ila 49 IQ aralığına sahip olurlar. Bu bireylerin zihin yaşı 6-9 yaş arasındadır. Dikkatli bir gözetim altında bazı işleri ve öz bakım görevlerini yerine getirebilirler. Genellikle iletişim becerilerini çocuklukta edinirler ve grup evi gibi yönetilen bir ortamda toplum içinde yaşayarak işlev görebilirler.
• Şiddetli Zihinsel Engellilik: Bu bireylerde IQ 20 ila 34 aralığındadır. Şiddetli zihinsel engelli bireylerin zihin yaşı 3 ila 6 arasındadır. Temel öz bakım becerilerini ve bazı iletişim becerilerini edinebilirler. Ciddi derecede zekâ geriliği olan birey/çocuk grup evinde yaşayabilir.
• Ağır Düzeyde Zihinsel Engellilik: Ağır düzeyde zihinsel engellilik bireyin IQ seviyesinin 20’nin altında olduğu durumdur. Ağır mental retardasyonu olan bireylerin zihin yaşı en fazla 3’tür. 7/24 tıbbi bakım ve hayatın diğer alanlarda destek alarak hayatlarını sürdürebilirler. Bu bireyler bazı jestleri ve duygusal işaretleri anlayacak düzeyde sözel olmayan iletişim kurabilirler.

Zekâ testleri mental retardasyon seviyesinin tespit edilmesine yardımcı olabilir. Bu testlerden alınan sonuçlar bireylerin gelecekteki başarılarının veya yeteneklerinin kesin göstergesi değildir. Testler kültürel ön yargılara sahiptir ve teste giren birey, testi yapan bireyle aynı kültürde yetişmediyse daha düşük puan alabilir. Zihinsel işlevi ölçmenin diğer yolu da çocuğun duyusal motor gelişimini değerlendirmektir.

Mental Retardasyon Nedenleri

Mental retardasyon pek çok nedenden kaynaklanabilir. Bu nedenler şu şekilde sıralanabilir:

• Hamilelik döneminde anne adaylarının alkol kullanması bebekte mental retardasyon riskini arttırabilir. Bu dönemde kullanılan ilaç veya uyuşturucu maddeler de bebeğin gelişimini etkileyerek bu duruma yol açabilir.
• Hamilelik döneminde geçirilen çeşitli enfeksiyonlar bebekte mental retardasyona neden olabilir.
• Hamilelik döneminde bebeğin beyin gelişim sürecinde alınan besinler son derece önemlidir. Temel besin maddelerinin yeterli düzeyde tüketilmemesi sonucunda mental retardasyon oluşabilir.
• Genetik anormallikler mental retardasyona neden olabilir. Down sendromu başta olmak üzere çeşitli genetik bozukluklar sonucunda bu durum ortaya çıkabilir.
• Bebeğin anne karnındayken çevresel kimyasallara maruz kalması da mental retardasyon nedenleri arasında yer alır.
• Çocuğun beyninin zarar görmesine neden olan kazalar sonucunda beyinde kalıcı olarak hasar oluşabilir ve zihinsel engellilik ortaya çıkabilir.

Mental Retardasyon Belirtileri Nelerdir?

Mental retardasyon belirtileri bu durumun seviyesine göre değişir. Farklı zihinsel engellilik seviyelerinde görülen belirtileri iki kategoride incelemek mümkündür. Bir testle belirlenen zekâ ölçeği geleneksel dil ve matematik becerilerinden daha fazlasını ölçer. Uyarlanabilir davranışlar, bağımsız bir şekilde yaşamak için ihtiyaç duyulan yetenekler ve öğrenilmiş becerileri de ifade eder. Mental retardasyonun dışa vurumları hem zekâ hem uyarlanabilir davranışlarla ilgilidir.

Zekâyla ilgili belirtiler şu şekildedir:

• Okulda veya gündelik hayatta yavaş öğrenme,
• Yavaş okuma,
• Mantık ve muhakeme problemleri,
• Yargılama ve eleştirel düşünme sorunları,
• Problem çözme ve planlama yeteneklerinde sorun yaşama,
• Dikkat dağınıklığı ve odaklanma güçlüğü.

Uyarlanabilir davranışlarla ilgili belirtilerse şu şekilde olabilir:

• Tuvalet eğitimi ve banyo yapma gibi kişisel bakımı yavaş öğrenme,
• Sosyal gelişimde yavaşlık,
• Temel günlük aktivitelerde ebeveynlerden veya bakıcılardan yardım alma ihtiyacı,
• Ev işlerini veya diğer görevleri nasıl yapacağını öğrenmede zorluk,
• Zaman yönetimi veya para gibi kavramları anlamada sorunlar,
• Doktor randevularını veya ilaçları yönetmede yardıma ihtiyaç duyma,
• Sosyal sınırları anlamada sorun yaşama,
• Arkadaşlıklar ve romantik ilişkiler de dâhil olmak üzere sosyal etkileşimlerde zorlanma.

Mental Retardasyon Nasıl Teşhis Edilir?

Zihinsel gerilik, zekâ testinde normdan en az iki standart sapma düşük bir puan gerektirir. Normal olan 100 ise bunun altındaki iki standart sapma yaklaşık olarak 50-75'tir. Zihinsel engelliliği teşhis etme süreci birkaç adımdan oluşur. Teşhis için hem zekâ hem uyarlanabilir davranış yeteneklerinin değerlendirilmesi gerekir. Bu değerlendirmelere yardımcı olan ve yaşa göre uygulanan farklı testler ve yöntemler vardır. Bazı testler çok küçük çocuklarda zihinsel engeli belirlese de genellikle durumun şiddetini göstermez. Tam teşhis için bireyin IQ testine ve uyarlanabilir işleyişin değerlendirilmesine izin verecek kadar büyümesi gerekir. Bu durumun teşhisinde kullanılabilecek testler arasında şunlar vardır:

• Zihinsel engelliliğe yol açabilecek sorunların belirlenmesi için kan ve idrar testi gibi laboratuvar testleri istenebilir.
• Genetik danışmanlık, zihinsel engelliliğe neden olan genetik durumları belirlemeye ve altta yatan durumlarla ilgili komplikasyonları önlemeye yardımcı olabilir.
• Özellikle sefalik bozukluklar gibi beyin yapısındaki farklılıkları içeren durumları belirlemek için görüntüleme testleri gerekebilir.

Mental Retardasyon Nasıl Tedavi Edilir?

Mental retardasyon hayat boyu süren bir durumdur. Bu rahatsızlığı tam olarak tedavi edecek veya iyileştirecek herhangi bir yöntem olmasa da bazı stratejiler ve destek tedavileriyle mental retardasyon yönetilebilir. Erken dönemde düzenli bir şekilde verilen destek tedavileri, genellikle bireyin işlevselliğini iyileştirebilir ve böylece gelişimine katkı sağlayabilir. Mental retardasyon tedavisinin planında aşağıdaki unsurlara odaklanılır:

• Bireyin güçlü yanları,
• İhtiyaçları,
• İşlev görmesini sağlamak için gerekli olan destek,
• Ek koşullar.

Mental retardasyonlu bireylere ve ailelerine destek vermek üzere sunulan pek çok hizmet vardır. Bu hizmetlerin çoğu zihinsel engelli birinin toplumda normal şekilde işlev görmesine yardımcı olur. Destekleyici hizmetler arasında şunlar bulunur:

• Bebeklerde ve yeni yürümeye başlayan çocuklarda zihinsel engeli tespit etmeye yönelik erken müdahaleler,
• Zihinsel engelli bireylerin liseden sonra yetişkinliğe geçişine yardımcı olan geçiş hizmetleri,
• Gündüz programları,
• Yetişkinlerde mental retardasyonda mesleki eğitimi veya beceri öğrenmeyi içeren mesleki programlar,
• Psikolojik veya psikiyatrik hizmetler,
• Konuşma ve dil patolojisi veya odyoloji hizmetleri,
• Terapötik rekreasyon,
• Uyarlanmış ekipman veya yardımcı teknolojilerin kullanılması.

Mental retardasyonlu bireylerin tıbbi bakımının sürekliliği, kapsamlı tedavi dokümantasyonunun sürdürülmesi, rutin periyodik sağlık taramaları ve bu popülasyonda yaygın olan tıbbi ve davranışsal bozuklukların anlaşılması da son derece önemlidir.

Uzmanların yanı sıra aile üyeleri, bakıcılar, arkadaşlar, iş arkadaşları ve toplumdaki bireyler de zihinsel engellilere ek destek sağlayabilir. Uygun destek ve tedaviyle zihinsel engelli çoğu birey toplumda başarılı ve üretken bir rol üstlenebilir. Bireyin işlevselliğinin rahatsızlığının derecesine ve sahip olduğu diğer genetik veya tıbbi durumlara bağlı olduğu da unutulmamalıdır.

Sıkça Sorulan Sorular

Mental retardasyon ve otizm arasındaki fark nedir?

Mental retardasyon ve otizm tamamen farklı iki tıbbi durumdur. Otizm mental retardasyonun aksine bir zekâ geriliği değildir, nörogelişimsel bozukluktur. Söz konusu bozukluk sosyalleşme, iletişim ve hayal gücü gerektiren oyun alanlarında belirgin eksikliklere yol açar. Otizmde zihinsel engellilik bulunmadığı müddetçe bu bireyler normal popülasyonda sosyal olarak işlev gösterebilirler. Otizm bozukluğuna sahip bireylerin yaklaşık olarak 3/4’ünde farklı düzeylerde olmak üzere mental retardasyon görülür.

Hafif derecede mental retardasyon askerlik yapabilir mi?

Hafif derecede mental retardasyon sahibi bireyin askerlik yapabilmesi için "Askerliğe elverişlidir." raporuna sahip olmaları gerekir. Bu raporu olan bireyler askerlik görevlerini yerine getirebilirler. Orta, şiddetli veya ağır düzeyde mental retardasyonlu bireyler içinse askerlik söz konusu değildir.

Mental retardasyon kaç yaşında başlar?

Mental retardasyonun başlangıç aralığı gelişimsel dönemden, yani gebelikten 18 yaşına kadardır. Bu süreçte çeşitli nedenlere bağlı olarak zekâ geriliği oluşabilir.